Oorlog & vrijheid: deel 1
Oorlog & vrijheid: een serie in het kader van 75 jaar vrijheid
Deel 1: Het verhaal van Samuel Levie
In het kader van 75 jaar bevrijding komt De Krant met een reeks artikelen over de Tweede Wereldoorlog, de Jodenvervolging en natuurlijk de bevrijding. Van allerlei kanten wordt de oorlog belicht, met telkens een ander verhaal uit de regio. In de aanloop naar 4 en 5 mei zullen deze verhalen wekelijks in De Krant verschijnen. Te beginnen met het verhaal van Samuel Levie, wiens herinnering in leven wordt gehouden door de gelijknamige stichting. Het Joodse Schooltje in Leek vertelt nog steeds het verhaal van de oud-wethouder, die in Leek te boek stond als een ‘zeer geliefde en sociale man’.
De Samuel Leviestraat is één van de bekendste straten van Leek. Menig bezoeker van het dorp parkeert er zijn auto en veel Leeksters zijn ook bekend met het Joodse Schooltje. Dit schooltje staat sinds 1995 aan de Samuel Leviestraat en wordt beheerd door de Samuel Levie Stichting. Maar wie was die Samuel Levie?
Samuel was een geboren Leekster, die op 5 februari 1878 het levenslicht zag. Hij was één van de zeven kinderen van Josef Gerzon Levie en Frederika Joles. Samuels vader Josef is vanuit Roden naar Leek verhuisd, om een manufacturenwinkel (textielhandel, red.) aan de Kerkweg te beginnen.
Als Samuel opgroeit helpt hij mee in de winkel en rijdt hij dikwijls op fiets langs de klanten in Leek en omgeving. Voor op zijn fiets hangt een mandje met koopwaar, die hij aan de man probeert te brengen. Hij trouwt in 1907 met Jettina Levie, afkomstig uit Assen. Er worden twee kinderen geboren: dochter Frederika in 1909 en zoontje Mozes (roepnaam: Moos) in 1913. Dat jaar, 1913, is ook het jaar waarin Samuel de zaak van zijn vader overneemt. Voor de gelegenheid krijgt de winkel een nieuwe pui met moderne spiegelruiten.
Naast het bedruipen van zijn winkel, zet Samuel zich in voor de Leekster samenleving. Zo speelt hij een belangrijke rol in het sociale, politiek en Joodse leven in Leek. Hij is bijvoorbeeld voorzitter van de Joodse gemeente en actief in de Teref Gouliem, een vereniging die actief is in het verdelen van koosjer voedsel onder zieken en immigranten. Bovendien organiseert hij kinderkampen op Schiermonnikoog. Een unieke belevenis voor kinderen in een tijd waarin vakanties nog hoogst zeldzaam zijn.
In 1938 is het zoon Moos die de winkel in manufacturen overneemt van zijn vader. Moos trouwt met Sophie van der Wijk en samen werken ze in de zaak aan de Kerkweg. Een oud-Leekster herinnert zich dat Samuel Levie af en toe nog meehelpt in de winkel, mede om schoondochter Sophie wegwijs te maken in de zaak. Tegen klanten zegt hij vaak verontschuldigend dat ‘ze het gewoon nog even moet leren’. Levie en zijn vrouw gaan na de overname van de zaak wonen aan wat nu de Samuel Leviestraat is.
In de herfst van 1939 hangt er al een schaduw over het Joodse leven in Leek als er wordt besloten om geen vrolijk Chanoeka-feest (lichtjesfeest) te organiseren in de Leekster synagoge. Als reden worden de ‘buitengewone omstandigheden’ aangehaald. Hiermee wordt gedoeld op het fascisme wat inmiddels ook het Westerkwartier heeft bereikt. Voor de Joodse gemeenschap breekt een angstige tijd aan. Men hoort immers al hoe Joden in Duitsland alle rechten worden ontnomen en worden vernederd. Voor Samuel Levie, die reeds sinds 1923 in de gemeenteraad van Leek actief is voor de Vrijzinnige Democraten, komt er op 27 juni 1940 een abrupt einde aan zijn vijfde ambtsperiode. Uit de notulen in het Leekster Archief blijkt dat hij op ‘Medisch advies ontslag nam als raadslid’. Hij wordt vervolgens bedankt voor zijn inzet en de Raad hoopt op ‘verbetering van zijn gezondheidstoestand’. In werkelijkheid wordt Samuel gedwongen te stoppen met zijn raadswerk.
In datzelfde jaar gaat nog de regel in dat Joden geen overheidsposten meer mogen bekleden. Nog tot augustus 1941 blijft Levie lid van de Vrijzinnige Democraten tot ook dat verboden wordt.
In 1942, wanneer het allang niet meer wordt geaccepteerd dat niet-Joden bij Joden in de winkel komen, komt mevrouw Ali Siegers bij Samuel in de winkel. Ze zou Samuel later omschrijven als een ‘wijs en beminnelijk man’. Van hem krijgt ze een Nederlandse vlag, die nog altijd boven de deur van het Joodse Schooltje hangt (zie foto).
Samuel ziet het misgaan en adviseert zijn zoon Moos om onder te duiken. Dat advies volgt Moos niet op en later zou hij in Vught vermoord worden. Schoondochter Sophie dook wel onder en overleefde de oorlog. Samuel en Jettina’s dochter Frederika gaat na haar huwelijk in Hardenberg wonen. Ze duikt samen met haar man onder totdat ze worden verraden en uiteindelijk vermoord.
Op sjabbat-avond, 27 november 1942, worden Samuel en Jettina Levie uit hun huis gehaald. Samen met een grote groep andere Joden, worden ze naar het gemeentehuis gebracht. Na een nacht daar gevangen te hebben gezeten, volgt de doorreis naar Westerbork. Uiteindelijk worden Samuel en Jettina op 11 januari vanuit Westerbork op transport gezet naar het Oosten. In Auschwitz wordt het echtpaar, nog op de dag van aankomst, op 14 januari vermoord.
Om de herinnering aan gedeporteerden als Samuel levend te houden, is later de Samuel Levie Stichting opgericht. Nu, 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog, vertelt de stichting nog steeds belangrijke verhalen van vervolgde Joden. Opdat wij nooit vergeten.